Jednym z podstawowych aktów prawnych Unii Europejskiej określających zasady postępowania z odpadami jest Dyrektywa ramowa 2008/98/WE o odpadach z 19 listopada 2008, która wyznacza cele na rok 2020, mówiąc o tworzeniu „społeczeństwa recyklingu”. Dyrektywa przyjmuje następującą hierarchię postępowania z odpadami: zapobieganie powstawaniu odpadów, przygotowywanie do ponownego użycia, recykling (w tym kompostowanie), inne metody odzysku, w tym np. odzysk energii, unieszkodliwianie.

Nacisk na odpady komunalne
    W Krajowym Planie Gospodarki Odpadami szczególny nacisk położony został na realizację zadań w sektorze komunalnym, w tym na intensyfikację przedsięwzięć związanych z odzyskiem i unieszkodliwianiem odpadów komunalnych, zwłaszcza ulegających biodegradacji. Głównym celem tych działań jest zminimalizowanie ilości odpadów kierowanych do składowania. W 2008 r. unieszkodliwiono przez składowanie 87% odpadów zebranych (8,7 mln ton), unieszkodliwieniu termicznemu (w spalarniach) poddano jedynie 0,6% a biologicznemu (w kompostowniach) niecałe 3%.
    Nastąpił wzrost o 0,2% ilości zebranych odpadów komunalnych, przy równoczesnym spadku wytworzonych odpadów przemysłowych. W 2009 r. selektywnie zebrano 788,9 tys. Mg odpadów (wzrost o 7,8% w porównaniu do 2008 r.), natomiast masa odpadów zdeponowanych na składowiskach zmniejszyła się o 9,6%. Mimo pewnych zmian na lepsze, w stosunku do innych krajów Unii Europejskiej, Polska pozostaje na szarym końcu pod względem innych niż składowanie sposobów unieszkodliwiania odpadów. Najwięcej odpadów wyselekcjonowano w województwach: śląskim, mazowieckim, małopolskim; najmniej w świętokrzyskim i podlaskim.

Redukcja składowisk
    Rosnąca liczba nielegalnego składowania odpadów jest nadal sporym problemem wyrządzającym wiele szkód w środowisku naturalnym. W 2008 r. funkcjonowało w Polsce 879 kontrolowanych składowisk przyjmujących odpady komunalne, o powierzchni około 3000 ha oraz 3481 dzikich wysypisk. Na podstawie danych ministerstwa wynika, że w 2009 r. na składowiska trafiło 3,7 mln ton odpadów biodegradowalnych. Obecnie następuje stały spadek masy odpadów komunalnych zagospodarowywanych przez składowanie, przy jednoczesnym zwiększeniu poziomu odzysku i recyklingu.
    Nowa dyrektywa zakłada postanowienia dotyczące postępowania z bioodpadami. Powinno się dążyć do organizowania selektywnego zbierania odpadów w celu ich kompostowania i uzyskiwania sfermentowanej biomasy. Natomiast sposób ich przetwarzania powinien zapewniać wysoki poziom ochrony środowiska, materiały i produkty z nich wytwarzane muszą być bezpieczne dla środowiska.
    Prawidłowe gospodarowanie bioodpadami może przynieść znaczne korzyści ekologiczne i gospodarcze. Najbardziej wskazane koncepcje obejmują zapobieganie powstawaniu bioodpadów oraz biologiczne przetwarzanie odpadów przy produkcji kompostu i biogazu.
Redukcja składowania odpadów komunalnych ulegających biodegradacji:
w roku 2010: 75%,
w roku 2013: 50%,
w roku 2020: 35%,
do masy tych odpadów wytworzonych w 1995 r. (4,38 mln Mg).

    Do odpadów komunalnych ulegających biodegradacji należą m.in.: papier i tektura, drewno, odpady ogrodowe i parkowe, odpady spożywcze i kuchenne z gospodarstw domowych, restauracji, placówek zbiorowego żywienia i handlu detalicznego, i porównywalne odpady z zakładów przetwórstwa spożywczego.
    Według planów zakładano, że do końca 2010 roku powinno się zredukować ilość odpadów składowanych na wysypiskach o 25%. W 2014 roku wskaźnik redukcji odpadów musi wynosić 60%. Obecnie jednak wciąż istnieją składowiska, które powinny być już dawno zamknięte. Składowiska te powstały wiele lat temu, nie są wyposażone m.in. w instalacje do czynnego odgazowania, urządzenia do odprowadzania odcieków. Z tego względu do gruntu przedostają się skażone wody. Brakuje też wag, przez co nie wiadomo dokładnie, ile faktycznie odpadów przyjmuje dane składowisko.
    Przepełnione składowiska powinno się jak najszybciej zamykać lub poddawać rekultywacji. Gospodarka odpadami dotąd była jednak na drugim planie, bo ważniejsze dla samorządów okazywały się drogi czy inne inwestycje. Tymczasem opublikowane na stronie internetowej Ministerstwa Środowiska wyniki badań Instytutu Homo Homini na temat poziomu akceptacji społecznej dla zmian proponowanych przez resort w ustawie o utrzymaniu czystości i porządku w gminach wskazują, iż Polacy są wreszcie skłonni przekazać odpowiedzialność za gospodarowanie odpadami na lokalny samorząd. Zdecydowana większość (93,5 proc.) uważa, że powinien on kontrolować frrmy wywożące odpady, z czego ponad dwie trzecie (66,7 proc.) jest o tym zdecydowanie przekonana. Podobny odsetek (86,2 proc.) uważa, że dbanie o to, aby każdy płacił za wywóz nieczystości, to zadanie samorządu. Ankietowani są skłonni do oddania obowiązku gospodarowania odpadami samorządowi w zamian za stałą opłatę. Zwolennikami takiego rozwiązania jest zdecydowana większość – 82,1 proc. badanych. Zarządzanie strumieniem odpadów przez samorządy może uchronić nas od takich problemów z odpadami, jakie w ostatnich latach dotknęły inne kraje europejskie.
    Składowiska, działające niezgodnie z wyznaczonymi prawem normami, zostaną zamknięte z urzędu, a na samorząd zostaną nałożone sankcje (przykładem kraju, który został ukarany, jest Grecja – za brak redukcji odpadów na składowiskach zapłaciła 300 tysięcy euro za dobę). Kary dobowe nakładane będą na gminy, a tym samym na jej mieszkańców. Nałożą je komisje europejskie, które mają sprawdzać polskie składowiska po roku 2015.W Polsce muszą więc pojawić się zakłady zagospodarowania odpadów.
    Zobowiązania unijne dotyczą głównie zaleceń zgodnych z odpowiednimi dyrektywami oraz zapisami ujętymi w „Polityce ekologicznej państwa na lata 2009-2012 z perspektywą do roku 2016”. Celem głównym jest systematyczne uzyskiwanie standardów unijnych w obszarze gospodarki odpadami w odniesieniu do poziomów wskaźników procentowych oraz terminów ich realizacji. Jednym z priorytetów jest konieczność zamknięcia do dnia 1 stycznia 2012 roku wszystkich składowisk odpadów komunalnych, które nie spełniają wymogów unijnych zgodnych z dyrektywą z 1999 roku. W celu wypełnienia tego zobowiązania należy niezwłocznie podjąć działania mające na celu zabezpieczenie możliwości przekazania strumienia odpadów na inne składowiska, wypełniające określone standardy.

Korzyści płynące z recyklingu
    Zakładano, że do 2010 roku powinno być zwiększone wagowo (do 70%) przygotowanie recyklingu i innych sposobów odzyskiwania materiałów odpadów budowlanych i rozbiórkowych. W krajach Europy Zachodniej średnio ponad 80% odpadów jest segregowana i poddana recyklingowi, w Polsce poziom ten sięga kilku procent. Zapóźnienia w gospodarce odpadami na poziomie całego kraju będą skutkowały niebezpieczeństwem naliczenia przez Komisję Europejską kar finansowych za niewywiązanie się ze zobowiązań i zaleceń dyrektyw. Obsługę tych kar może przyjąć na siebie Rząd i realizować je z budżetu państwa, ale już dzisiaj przedstawiciele Ministerstwa Środowiska podkreślają, że obowiązek ten przejdzie na gminy, a tym samym na jej mieszkańców.
Dlatego należy podjąć wszelkie możliwe działania, aby przyspieszyć proces kompleksowego zagospodarowania odpadów komunalnych w regionie.
    Recykling może przyczynić się do szybszego rozwoju gospodarczego kraju. Przykładem jest złom, który stanowi obecnie 40-56% wsadu w produkcji metalu luzem w UE. W 2009 r. sektor gospodarowania odpadami i recyklingu w UE osiągnął obrót w wysokości 95 mld euro. Zapewnił on 1,2-1,5 miliona miejsc pracy i przyczynił się tym samym do osiągnięcia wyznaczonego na 2020 r. europejskiego celu polegającego na osiągnięciu stopy zatrudnienia na poziomie 75% i wzrostu PKB na poziomie 1%. Recykling nadal będzie stwarzać nowe możliwości gospodarcze, przyczyniając się do efektywniejszego gospodarowania zasobami w ramach gospodarki UE.
    Warto dodać, że niektóre państwa członkowskie w dosyć dużym stopniu przekroczyły minimalne europejskie poziomy w zakresie recyklingu i kierowania odpadów ze składowisk do dalszej obróbki. Natomiast są też takie kraje, które będą zmuszone podjąć dodatkowe starania w celu spełnienia wymogów UE. Państwa członkowskie, które wypracowały dobre warunki dla funkcjonowania rynków recyklingu odpadów, wykorzystały w optymalnym stopniu instrumenty prawne i gospodarcze, takie jak: zakazy składowania, nakładanie podatków i opłat zgodnie z hierarchią postępowania z odpadami oraz stosowaniu koncepcji odpowiedzialności producenta w odniesieniu do różnych strumieni odpadów.
    Na rzecz lepszego gospodarowania odpadami w latach 2005-2006 przeznaczono około 4,1 mld euro na pomoc w zamykaniu nielegalnych składowisk odpadów lub w ich rekultywacji, na rozwój infrastruktury gospodarowania odpadami i wspieranie programów selektywnej zbiórki i recyklingu odpadów. Komisja stwierdziła jednak, że brak prawidłowego wdrażania w dalszym ciągu prowadzi do tego, że założone cele w zakresie ochrony środowiska nie są powszechnie realizowane oraz wskazuje na znaczne dysproporcje między państwami członkowskimi. Na koniec 2009 r. potwierdzono 20% przypadków naruszenia prawa w zakresie środowiska, które dotyczyły odpadów.

Stopniowy spadek odpadów wytworzonych
    W wielu państwach członkowskich nadal wytwarzanie odpadów wzrasta lub – w najlepszym przypadku – utrzymuje się na stałym poziomie. Tylko w 4 krajach UE nastąpił znaczny spadek rocznego wytwarzania odpadów. W UE-27 spadło wytwarzanie odpadów o 10% w latach 2006-2008. Ograniczenie to mogło wynikać z kryzysu gospodarczego, stosowania zmienionych metod sprawozdawczości lub postępów w zakresie biegania powstawaniu odpadów. Wytwarzanie odpadów komunalnych (7% wszystkich odpadów) w krajach UE-27 ustabilizowało się na poziomie około 524 kg rocznie na mieszkańca (2008 r.).
    Wśród państw członkowskich występują znaczne różnice w wytwarzaniu odpadów – od około 400 do 800 kg na mieszkańca. Dla porównania, ilość ta wynosi 750 kg w USA i 400 kg w Japonii. Mimo różnych współczynników recyklingu w poszczególnych strumieniach odpadów stwierdzono, iż całkowity poziom recyklingu odpadów w UE wzrósł. W 2008 r. poziom recyklingu odpadów oszacowano na 38%, co oznacza postęp o 5% w porównaniu z rokiem 2005 i o 18% w porównaniu z rokiem 1995. W 2008 r. poddano recyklingowi lub przeznaczono na kompost 40% odpadów komunalnych, co oznacza postęp o 11,4% w ciągu lat 2005-2008.
    Wytwarzanie odpadów niebezpiecznych (które stanowią ok. 3% wszystkich odpadów) wciąż spada w krajach UE-12, dzięki wprowadzeniu nowoczesnych technologii oraz zamykaniu kopalń, choć na poziomie krajów UE-27 nadal obserwuje się wzrost o 0,5% rocznie.

Poziom recyklingu odpadów w UE. Źródło: EEA, 2007

Energia z odpadów
    Jeżeli chodzi o poziom odzysku energii z odpadów, to można zauważyć wzrost (od 96 kg na mieszkańca w 2005 r. do 102 kg w 2008 r.). W krajach UE-27 około 1,3% całkowitej produkcji energii pochodzi ze spalania odpadów komunalnych stałych. Na podstawie analiz oszacowano, że 50-60% spalarni odpadów komunalnych w UE będzie spełniało nowe kryteria efektywności energetycznej przyjęte w dyrektywie ramowej w sprawie odpadów.
    Prawidłowe gospodarowanie odpadami ogranicza emisje zanieczyszczeń do atmosfery, gleby i wody. Emisja gazów cieplarnianych w sektorze odpadów w UE-27 stanowiła 2,8% całkowitych emisji w 2007 r., natomiast w latach 1995-2007 spadła o ponad 30%.
    Zamykanie składowisk i spalarni, które nie spełniają norm, pomogło w znacznym stopniu ograniczyć również zanieczyszczenie wody, gleby i powietrza. Wiele składowisk niespełniających norm zostało zamkniętych (około 3 300 zamknięć w latach 2004-2006). Istnieje jeszcze duża liczba składowisk niespełniających norm, które Komisja uznała za przeznaczone do jak najszybszej modernizacji lub jak najszybszego zamknięcia.
    Całkowite wdrożenie wymogów i przepisów UE dotyczących odpadów oraz skuteczne zapobieganie ich powstawaniu i zwiększony recykling mógłby przyczynić się do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, co jest również ważnym priorytetem krajów europejskich w zakresie ograniczenia zmian klimatu do 2020 r.

Prognozy
    Prognozy związane z przyszłymi tendencjami w zakresie wytwarzania i przetwarzania odpadów przewidują, że w przypadku niezastosowania dodatkowych strategii mających na celu zapobieganie powstawaniu odpadów ilość wytwarzanych odpadów wzrośnie w latach 2008-2020 o 7%. W przypadku wdrożenia istniejącego systemu prawnego poziom recyklingu wzrósłby z 40% w 2008 r. do 49% w 2020 r. Składowanie odpadów spadłoby o 10% i ustabilizowało się na poziomie 28%. Prognozuje się, że w najbliższych latach, kiedy pojawią się nowe perspektywy wzrostu w zakresie kompostowania i produkcji gazu, do dalszej obróbki powinny być kierowane większe ilości bioodpadów ze składowisk.

* * *

W krajach Europy Zachodniej średnio ponad 80% odpadów jest segregowana i poddana recyklingowi.

Zapobieganie powstawaniu odpadów nadal jest i będzie jednym z najważniejszych priorytetów gospodarowania odpadami we wszystkich krajach. Nowa dyrektywa ramowa w sprawie odpadów wprowadza szereg nowych przepisów mających na celu zmaksymalizowanie starań na rzecz zapobiegania powstawaniu odpadów, w szczególności poprzez realizację krajowych programów zapobiegania powstawaniu odpadów. W 2009 r. przy wsparciu Komisji w UE ustanowiono Europejski Tydzień Zapobiegania Powstawaniu Odpadów (ang. European Waste Prevention Week).

Autor: dr Jolanta Cybulska

Artykuł został opublikowany w magazynie "Ochrona Środowiska" nr 3-4/2011