W sytuacji działania na wolnym rynku wiele organizacji zastanawiało się nad możliwościami i metodami prowadzącymi do poprawy efektywności swojego działania z jednoczesnym uwzględnieniem stopnia oddziaływania na środowisko naturalne. Organizacje, chcące udowodnić wysoki poziom swojego zaangażowania w ochronę środowiska, z biegiem czasu zaczęły wprowadzać systemy zarządzania, które miały na celu zapobieganie negatywnym wpływom na otoczenie. Wdrażanie takiego systemu zarządzania środowiskowego (SZŚ) umożliwiło organizacjom tworzenie tzw. „zielonego wizerunku”. [1, 3, 4] SZŚ jest narzędziem pozwalającym na osiągnięcie przez organizację ambitnych, ale realnych celów ekonomicznych z jednoczesnym realizowaniem celów prośrodowiskowych. Coraz wyższa świadomość ekologiczna społeczeństwa przekłada się na presję wywieraną na podmioty gospodarcze i organy administracyjne. Społeczeństwo wymaga od przedsiębiorców korzystania z technologii bezpiecznych dla środowiska, a od administracji sprawnego nadzoru nad organizacjami w tym zakresie. Świadomi ekologicznie klienci są coraz częściej zainteresowani wyrobami i usługami charakteryzującymi się ekologicznością lub pochodzącymi z firm posiadających standardy zarządzania środowiskowego.[2] Sytuacja taka sprawiła, że powstały międzynarodowe standardy zarządzania środowiskowego. Jedną z pierwszych inicjatyw w tym zakresie był program ekozarządzania i auditów środowiskowych (EMAS).

Rys. 1. Wzór logo EMAS [6]

System EMAS
    EMAS to powszechnie przyjęty skrót Rozporządzenia Rady Wspólnot Europejskich (EWG) nr 183/93 w sprawie dobrowolnego udziału przedsiębiorstw sektora przemysłowego we wspólnotowym systemie ekozarządzania i auditowania. Rozporządzenie EMAS zostało przyjęte 29 czerwca 1993 roku, a 10 lipca 1993 zostało opublikowane w Dzienniku Ustaw Wspólnoty Europejskiej [7]. Logo tego systemu zaprezentowano na rys. 1.
    Pierwotnie ustanowienie EMAS wdrażano tylko w przedsiębiorstwach przemysłowych zarejestrowanych na terenie Unii Europejskiej. Ponieważ uznano, że nie tylko przedsiębiorstwa przemysłowe mogą i powinny doskonalić swoje zarządzanie pod względem środowiskowym, dnia 19 marca 2001 r. wydano znowelizowane rozporządzenie o numerze 761/2001, zwane potocznie EMAS II. Rozporządzenie to zostało opublikowane 24 kwietnia 2001 r. w Dzienniku Ustaw Wspólnoty Europejskiej w postaci 18 artykułów i 8 załączników. Dnia 25 listopada 2009 r. wydano nowe rozporządzenie, zwane Rozporządzeniem EMAS III, dotyczące dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania i auditu we wspólnocie (EMAS). Rozporządzenie to zostało opublikowane 22 grudnia 2010 r. w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej w postaci 52 artykułów, 9 rozdziałów i 8 załączników. W ramach tego zaktualizowanego systemu uczestniczyć mogą wszelkiego rodzaju organizacje z całego świata.
    Celem systemu EMAS jest wspieranie stałego doskonalenia efektów działalności środowiskowej organizacji przez ustanowienie i wdrażanie przez organizacje systemu zarządzania środowiskowego, systematyczną, obiektywną i okresową ocenę działania tych systemów, dostarczenie informacji o efektach działalności środowiskowej, prowadzenie otwartego dialogu ze społeczeństwem i innymi zainteresowanymi stronami oraz aktywne zaangażowanie pracowników organizacji i właściwe szkolenie [4].
    Systemy EMAS oparte są na normie ISO 14001 i zachęcają organizacje do dokonywania zmian we własnym podejściu do ochrony środowiska. Wdrażając system zarządzania środowiskowego, organizacje mają okazję wyróżnić się przewagą konkurencyjną i przekształcić się w lidera zajmującego się poszukiwaniem nowej jakości dla swoich produktów oraz usług, poprzez posiadanie i doskonalenie narzędzi umożliwiających wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego. Dotyczy to nie tylko wielkich przedsiębiorstw, hut, kopalni itp., ale również małych i średnich organizacji, a nawet organizacji minimalizujących w ramach swojej działalności negatywne oddziaływanie człowieka na środowisko, np. oczyszczalni ścieków.
    Udział przedsiębiorstwa w systemie EMAS ma charakter całkowicie dobrowolny, jednakże podjęcie decyzji o spełnieniu wymagań systemu jest równoznaczne z konsekwentnym wypełnianiem podjętych zobowiązań. W europejskim rejestrze EMAS jest 4 658 organizacji, 80% należy do sektora MŚP (małe i średnie przedsiębiorstwa). W Polsce certyfikatem EMAS mogą się pochwalić 24 organizacje. [7]

Podstawa prawna
    W Polsce system EMAS bazuje (poza samym rozporządzeniem
EMAS) na:
• Ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o Krajowym Systemie Ekozarządzania i Auditu (EMAS) (Dz. U. Nr 70, poz. 631 z późn. zm.) i ustawie z dnia 15 listopada 2008 r.
- weszła w życie 3 października 2008 r. - o udostępnieniu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko, oraz
• Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2007 r. (poprzednia z dnia 23 kwietnia 2004 r.) w sprawie wzoru wniosku o wpis podmiotu do rejestru weryfikatorów środowiskowych (Dz. U. 2007 Nr 247, poz. 1842).
• Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie zakresu danych, które zawiera rejestr wojewódzki oraz wzoru wniosku o rejestrację organizacji w rejestrze wojewódzkim (Dz. U. Nr 94, poz. 931).
• Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie współczynników różnicujących wysokość opłaty rejestracyjnej w Krajowym Systemie Ekozarządzania i Auditu (EMAS) (Dz. U. 2004 Nr 94, poz. 932).

Z dniem 15 listopada 2008 r., po wejściu w życie zapisów ustawy z dnia 3 października 2008 r., strukturę organizacyjną systemu EMAS w Polsce tworzą:
• Minister właściwy do spraw środowiska,
• Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska (GDOŚ),
• Regionalni Dyrektorzy Ochrony Środowiska (RDOŚ),
• Polskie Centrum Akredytacji (PCA),
• Krajowa Rada Ekozarządzania.
Z końcem kwietnia 2011 r. rząd przyjął nowelizację przepisów określających zasady funkcjonowania Krajowego Systemu Ekozarządzania i Audytu (EMAS). Przygotowana przez Ministerstwo Środowiska nowelizacja ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o Krajowym Systemie zarządzania i Audytu (EMAS) (Dz. U. 2 Nr 70, poz. 631) dokonuje uproszczenia struktury prowadzonego w Polsce rejestru organizacji. Rejestr organizacji zarejestrowanych w systemie EMAS będzie prowadził Generalny Dyrektor
Ochrony Środowiska, zlikwidowane zostaną rejestry regionalne prowadzone przez regionalnych dyrektorów ochrony środowiska. Z systemu EMAS zniknie także Krajowa Rada Ekozarządzania.

Po zmianach system będzie miał następującą strukturę organizacyjną:
• minister środowiska – prowadzenie polityki dotyczącej rozwoju systemu oraz współpraca z organami Unii Europejskiej,
• Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska – prowadzenie rejestru EMAS, zapewnienie organizacjom dostępu do informacji i pomocy dotyczącej wymogów prawnych w sprawach ochrony środowiska oraz wsparcia w przygotowaniu do rejestracji,
• Polskie Centrum Akredytacji – prowadzenie akredytacji weryfikatorów środowiskowych.

    Zakres wymagań, jakie muszą spełnić organizacje, które chcą się zarejestrować w EMAS, pozostanie bez zmian. Nowe rozwiązania zaczną obowiązywać po 30 dniach od daty ogłoszenia w Dzienniku Ustaw.

Rys. 2. Droga organizacji do EMAS. Opracowanie własne

Wymagania dla organizacji
    Aby organizacja mogła uczestniczyć w systemie EMAS, powinna zrealizować etapy przedstawione na rys. 2. Organizacja, chcąc posiadać wdrożony system EMAS, powinna zrealizować następujące etapy:
1. Przeprowadzić przegląd środowiskowy, biorąc pod uwagę analizę wszystkich czynników oddziaływania na środowisko, m.in.: procesy produkcji, produkty, usługi, wyroby, metody ich oceny, wymagania prawne i inne oraz istniejące praktyki i procedury zarządzania środowiskowego.
2. Wdrożyć efektywny System Zarządzania Środowiskowego - wspartym uzyskanymi wynikami przeglądu oraz ukierunkowany na osiąganie założeń polityki środowiskowej. System zarządzania musi formułować obowiązki, cele, środki, procedury operacyjne, potrzeby szkoleniowe, system monitoringu i komunikacji.
3. Przeprowadzić wewnętrzny audit środowiskowy, oceniający istniejący system zarządzania oraz środowiskową działalność w oparciu o zgodność z polityką i programem organizacji, jak również zgodność z wymaganiami prawnymi i innymi w zakresie środowiska.
4. Sformułować i opublikować deklarację środowiskową obejmującą m.in. opis organizacji, jej politykę środowiskową, opis znaczących aspektów środowiskowych oraz efekty, które zostały osiągnięte w zakresie działalności środowiskowej, ściśle z wyznaczonymi celami oraz z uwzględnieniem obowiązujących przepisów prawnych.
5. Poddać się procesowi weryfikacji przeprowadzanej przez niezależnego weryfikatora. Organizacja podaje się procesowi w celu udowodnienia, że spełnia wymogi Rozporządzenia EMAS. Podczas procesu oceny zgodności weryfikator akredytowany przez organ akredytujący (Polskie Centrum Akredytacji) sprawdza i weryfikuje przegląd środowiskowy, System Zarządzania Środowiskowego, procedurę przeprowadzania auditów oraz deklarację środowiskową.
6. Złożenie wniosku o rejestrację organowi właściwemu wraz z potwierdzoną deklaracją środowiskową i wypełnionym formularzem w sprawie zrealizowania procesu rejestracji. Ponadto organizacja występująca o rejestrację musi dokonać odpowiedniej opłaty rejestracyjnej oraz przedstawić dowody kompetentnym organom, że przestrzega wymogi stawiane przez prawo dotyczące ochrony środowiska i spełnia wymagania stawiane przez Rozporządzenie EMAS [4, 7].

Korzyści z wdrożenia EMAS
Do głównych korzyści wynikających z wdrożenia systemu EMAS zalicza się [4, 5, 7]:
• wzrost efektów działalności – racjonalizując zużycie surowców, wody i energii, a także poprzez recykling, można zredukować koszty (opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska) i znaleźć nowe możliwości oszczędzania,
• wzrost konkurencyjności na rynkach przywiązujących wagę do proekologicznego podejścia w prowadzonej działalności,
• przystosowanie i utrzymanie zgodności z coraz bardziej rygorystycznymi wymaganiami prawa,
• poprawa relacji z władzami lokalnymi – w przyszłości firmy uczestniczące dobrowolnie w systemie będą nagradzane przez władze; wprowadzenie SZŚ zwiększy
ich szansę na dostęp do publicznych dotacji i źródeł finansowania,
• redukcja ryzyka nałożenia kar z uwagi na niedopełnienie obowiązków wynikających z prawa środowiskowego,
• dostawy publiczne – z czasem coraz więcej instytucji publicznych i większych firm będzie wymagać od swoich dostawców dowodów dbania o środowisko
• udziały w nowym rynku – klienci odpowiedzialni i dbający o środowisko będą wyszukiwać te usługi i produkty, które mają potwierdzoną i wiarygodną
jakość ekologiczną,
• wartość rynkowa firmy – zastosowanie zarządzania środowiskowego zwiększa wartość rynkową w przypadku fuzji, przejęcia i sprzedaży firmy,
• nowoczesne zarządzanie – dobrze funkcjonujący SZŚ, tak jak inne systemy zarządzania, wspomaga zbieranie i ocenę istotnych oraz aktualnych danych. Dzięki SZŚ wszystkie dokumenty potrzebne do dobrej komunikacji z pracownikami, społecznością i partnerami biznesowymi stają się łatwiej dostępne,
• jakość produktów i usług – zwracania uwagi na środowisko i jego ochrona – to naturalne elementy dobrego zarządzania. Są połączone, uzupełniają się i coraz częściej uwzględniane przez klientów, zwłaszcza firmy międzynarodowe,
• rozwój technologiczny i innowacje – działania podjęte przez firmy i ich własne inicjatywy, mające na celu poprawę działalności środowiskowej, powodują reakcje i nowe postawy, ich wynikiem często są innowacyjne produkty i usługi,
• instytucje finansowe – zarządzanie środowiskowe może ułatwić dostęp do finansowania zewnętrznego,
• motywacja pracowników – SZŚ działający na zasadzie uczestnictwa pracowników ma na nich stymulujący i pozytywny wpływ, chętniej będą się identyfi kować z pracodawcą znanym ze swojej troski o środowisko,
• zdrowie – odpowiedzialna postawa wobec niebezpiecznych materiałów i produktów ma bezpośredni, i korzystny wpływ na warunki pracy i stan środowiska,
• styl życia – systematyczne zarządzanie środowiskowe ułatwia harmonijną egzystencję z okolicą i jej mieszkańcami, firma może łatwiej uniknąć sytuacji konfl iktowych, stać się aktywna,
• obniżenie wysokości stawek ubezpieczeniowych,
• minimalizację wystąpienia awarii środowiskowych,
• zrównoważony rozwój – działalność ekonomiczna powinna służyć nie tylko krótkoterminowym celom zarobkowym, ale także pomagać w poprawianiu warunków życia i jakości życia przyszłych pokoleń. Dlatego należy być bardziej odpowiedzialnym w gospodarowaniu zasobami naturalnymi i ostrożnie postępować z odpadami i zanieczyszczeniami.

    Proces spełnienia wymagań EMAS jest skomplikowaną czynnością wymagającą zaangażowania kierownictwa i pracowników dążących do rejestracji organizacji. Organizacja, która ma zamiar zarejestrować się w systemie EMAS, powinna sporządzić harmonogram czynności koniecznych do osiągnięcia tego celu. Harmonogram takich działań zależy przede wszystkim od aktualnej sytuacji danej organizacji i powinien obejmować rozłożenie w czasie zaplanowanych działań wraz z uwzględnieniem osób odpowiedzialnych za poprawne i punktualne wykonanie powierzonych im czynności.

* * *

    Rejestracja w systemie EMAS oznacza, że organizacja posiada sprawny System Zarządzania Środowiskowego, który znacząco przyczynia się do obniżenia kosztów działalności, np. związanych z utylizacją odpadów, zmniejszeniem zużycia energii, wody, wpływając jednocześnie na wzrost konkurencyjności takiej organizacji na rynku. System EMAS to nie tylko ograniczenie negatywnego oddziaływania na środowisko, a także uprawnienie zarządzania ryzykiem, czego efektem jest zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia awarii i wypadków oraz zminimalizowanie ich ewentualnych skutków (dzięki przygotowanym wcześniej procedurom postępowania w sytuacjach awaryjnych). Możliwość udokumentowania, że działalność prowadzona jest zgodnie z przepisami prawa i skutkuje uzyskaniem większej wiarygodności wśród klientów, inwestorów, a także władz administracyjnych
i organów kontrolnych.
    Niewątpliwie, wdrożenie systemu EMAS daje możliwość znalezienia się w elitarnej grupie organizacji postrzeganych (zarówno w Polsce, Europie, jak i na całym świecie) jako organizacje zarządzane ekologicznie, działające w zgodzie z prawem, w sposób efektywny, wiarygodny i przejrzysty.

Literatura:
1) Bednárová, L. - Liberko, I., Monitoring account system for environmental costs by ekological tools, In: 10. medzinárodná vedecká konferencia Trendy v systémoch riadenia podnikov, ISBN 978-80-8073-885-3, Vysoké tatry –Štrbské pleso 2007.
2) Gazda A., „Zarządzanie środowiskiem w przedsiębiorstwach przemysłu motoryzacyjnego”. Ministerstwo Oświaty i Nauki Ukrainy, Nacjonalnyj Transportnyj niwersytet, Transportna Akademia Ukrainy, Naukowo-Mechanicznyj Zbirnik nr 12, ISBN 996-7379-11-6, Kijów 2006.
3) Gierczak A., „Global born companies” – charakter przedsiębiorstwa w warunkach „nowej gospodarki”, w: Adamczyk J. (red.), Zmiany gospodarcze i społeczne w integrującej się Europie, Zarządzanie i Marketing, Zeszyt Naukowy Nr 6, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, ISSN 1234-3706, Rzeszów 2006.
4) Pacana A., „EMAS europejski system ekozarządzania i ekoauditów w pracy zbiorowej pod red. J. Łunarskiego pod tytułem „Systemy Zarządzania Środowiskowego”; Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, ISBN 978-83-7199-571-2, Rzeszów 2009.
5) Paśko M. – Analiza i wstępny projekt systemu zarządzania środowiskowego w oparciu o normę ISO 14001 dla Odlewni Ciśnieniowej META – ZEL Sp. z. o.o., Materiały niepublikowane, Rzeszów 2010.
6) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS), Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej (L 342/1, Tom 52), http://www.emas.mos.gov.pl/; 2010
7) www.emas.mos.gov.pl

Autor: Andrzej Pacana, Politechnika Rzeszowska

Artykuł został opublikowany w magazynie "Ochrona Środowiska" nr 3-4/2011