Rys.1. Mapa dworca kolejowego w Tczewie wg stanu z października 1897 roku.

    Położenie geograficzne Tczewa oraz względy polityczno- militarne zdecydowały o jego rozwoju jako kolejowego węzła komunikacyjnego. Przyczyniła się do tego uruchomiona w 1852 roku linia kolejowa Bydgoszcz – Tczew z przedłużeniem do Gdańska, a w szczególności oddana do użytku w 1871 roku linia kolejowa Berlin – Chojnice – Tczew – Królewiec.
    Budowa w Tczewie strategicznego węzła kolejowego stworzyła doskonałe warunki rozwoju gospodarczego miasta. Konieczna stała się budowa stacji przeładunkowo-towarowej, dworca osobowego, zaplecza technicznego w postaci parowozowni, warsztatów kolejowych, domów mieszkalnych dla pracowników kolei oraz infrastruktury wodno-ściekowej.
    W latach 1851-1852 kolej jako pierwsza instytucja w Tczewie uruchomiła sieć wodociągową, w której przepływ wody zapewniały maszyny o napędzie parowym [1].
    Z tej sieci wodociągowej zasilano urządzenia kolejowe stacji osobowej i przeładunkowej, zaplecze technicznej obsługi kolei oraz nowo powstające osiedla mieszkaniowe dla pracowników kolei [1]. Inwestycje kolejowe w Tczewie z tego okresu wyprzedziły znacząco rozwój infrastruktury wodno-ściekowej miasta. Magistrat miasta dopiero 50 lat później, na przełomie 1904 i 1905 roku wdrożył kompleksową realizację tego przedsięwzięcia, obejmującego całe miasto wraz z przedmieściami [2].
    Charakterystycznymi obiektami z tego okresu rozwoju techniki były wieże ciśnień. Na terenach kolejowych z reguły budowano je w pobliżu stacji osobowych i towarowych oraz w pobliżu parowozowni (niem. Lokomotivschuppen) [3].
    Pierwszą wieżę ciśnień (niem. Wasserturm) odnajdujemy na dokumentacji z października 1897 roku, przedstawiającej dworzec kolejowy i najbliższą okolicę – rys.1.
    Na dokumentacji tej zaznaczono trzy parowozownie, dwie okrągłe oznaczone numerami 1 i 2 oraz prostokątną oznaczoną numerem 3. Tylko w pobliżu parowozowni nr 1 znajduje się wieża ciśnień. Na dokumentacji z 1897 roku kolejne parowozownie oznaczono cyframi arabskimi, w latach następnych, na innych dokumentach – cyframi rzymskimi. W niniejszym artykule numeracje parowozowni przedstawiono zgodnie z oznaczeniami oryginalnej dokumentacji.
    Wraz z rozwojem węzła kolejowego budowano kolejne parowozownie. Na dokumentacji z kwietnia 1907 roku uwidoczniono kolejną parowozownię oznaczoną jako Nr IV – rys.2.
    Jest to parowozownia typu wachlarzowego o małym promieniu [4].

Rys. 2. Zasilanie w wodę parowozowni Nr IV z wieży ciśnień zbudowanej w pobliżu parowozowni Nr 1.

    Drugą wieżę ciśnień odnajdujemy na dokumentacji z dnia 26.01.1908 roku, przedstawiającej obiekty i sieci węzła kolejowego Tczew (rys. 3). Wieża ta znajduje się w pobliżu parowozowni Nr III. Należy zauważyć, że wieża przy parowozowni Nr III w planie ma kształt koła, natomiast wieża przy parowozowni Nr I - ośmiokąta.
    W środkowej części rys. 3 zaznaczone są cztery, różne sieci wodociągowe: sieć przelewowa, zasilająca parowozownię wody pitnej i ciśnieniowa ze starej stacji pomp. Fragment miejskiej sieci wodociągowej zaznaczono w środku rys. 3 po prawej stronie.
    Do wieży ciśnień przy parowozowni Nr I woda doprowadzona była siecią ciśnieniową ze starej stacji pomp. Z tej wieży ciśnień zasilane w wodę były parowozownie Nr I, II i IV.
    Natomiast do parowozowni Nr III woda docierała z wieży ciśnień, pobudowanej w jej pobliżu. Woda z wież ciśnień docierała również do tzw. żurawi wodnych, zaopatrujących parowozy w wodę.
    Pod koniec XIX wieku przepustowość stacji przeładunkowo- towarowej, wybudowanej w pobliżu kolejowego dworca osobowego w Tczewie, stanowiła duże ograniczenia w dynamicznie rozwijającym się transporcie towarowym.
    Z tego względu władze pruskie podjęły decyzję o budowie nowej, znacznie większej stacji towarowoprzeładunkowej. Budowę tego kompleksu rozpoczęto ok. 1910 roku we wsi Zajączkowo Tczewskie (niem. Liebenhof), w niewielkiej odległości od Tczewa w kierunku północno-zachodnim.

Rys. 3. Obiekty i sieci węzła kolejowego Tczew wg stanu na 26.01.1908 r.

    Konieczność intensyfikacji przeładunków wojskowych, związanych z wybuchem w 1914 roku pierwszej wojny światowej, znacząco przyspieszyła budowę tej stacji. Ponieważ nowa stacja towarowa została zlokalizowana na terenach podmokłych i bagiennych priorytetem inwestycyjnym było uporządkowanie gospodarki wodno-melioracyjnej. W pierwszej kolejności wybudowano odwadniające rowy melioracyjne z przepustami oraz sieci wodno-kanalizacyjne.
    Pełną zdolność eksploatacyjną stacja w Zajączkowie Tczewskim osiągnęła 21 lutego 1917 roku. W ramach tej inwestycji wybudowano stację rozrządową, parowozownię z dwoma halami wachlarzowymi i obrotnicami oraz budynki zaplecza technicznego. Tak rozbudowana infrastruktura technicznej obsługi węzła kolejowego wymagała odpowiedniego zaplecza z gospodarki wodno-ściekowej. Z tego względu w pobliżu parowozowni wybudowano wieżę ciśnień. Jedyny jej ślad odnajdujemy na starej fotografii, ukazującej jej zniszczenie pod koniec drugiej wojny światowej – fot. 1.
    Na fot. 2 znajduje się zniszczona kolejowa wieża ciśnień, w pobliżu dawnej parowozowni Nr III (okolice dawnego nieistniejącego dworca kolejowego, również zburzonego pod koniec drugiej wojny światowej).
    Druga wojna światowa spowodowała znaczne straty w infrastrukturze kolejowej, drogowej, wodnokanalizacyjnej Tczewa. Odbudowa tego majątku trwała wiele lat.
    Po zakończeniu działań wojennych przystąpiono do odtworzenia zniszczonej kolejowej infrastruktury wodno-ściekowej. Odbudowano obiekty tzw. stacji wodnej, która pobierała wodę z Wisły, a po przejściu przez komory filtrów była pompowana do kolejowej sieci wodociągowej i wieży ciśnień. W pierwszym okresie w miejscu pierwszej, historycznej nieistniejącej wieży ciśnień, w pobliżu nieistniejącej parowozowni Nr I wybudowano prowizoryczną wieżę ciśnień, obudowaną konstrukcją drewnianą.
    Na podkładach geodezyjnych z 1951 roku odnajdujemy tę wieżę ciśnień. W projekcie z 1953 roku (rys. 4) wieża na planie przedstawiona jest w kształcie prostokąta. Pierwsza wieża ciśnień z końca XIX wieku w tym miejscu w planie była zaznaczona jako ośmiokąt.

Rys. 4. Fragment dok. technicznej z 1953 roku z zaznaczoną prowizoryczną, kolejową wieżą ciśnień w Tczewie. Obecnie – rejon ul. 1 Maja 7.

    Prowizoryczna wieża ciśnień włączona była w kolejowy system wodociągowy. Budowę wieży w okolicach nowego dworca osobowego planowano w 1953 roku [5], pomimo że nowy dworzec osobowy wybudowany w miejscu przedwojennej stacji rozrządowej oddano do eksploatacji już w 1949 roku.
    Z ksiąg inwentarzowych PKP wynika, że wcześniej w 1948 roku wybudowano nową wieżę ciśnień w Zajączkowie Tczewskim.
    Pojemność zbiornika na wodę tej żelbetowej wieży wynosi 500 m³, wysokość posadowienia zbiornika od rzędnej terenu - 20 m [5]. Obecnie ta wieża jest wyłączona z eksploatacji. Aktualną fotografię wieży w Zajączkowie Tczewskim przedstawiono na fot.4.
    Powojenną rozbudowę kolejowego systemu wodociągowego zaprojektowano w 1953 roku.
    Wieża ciśnień w Tczewie i wieża ciśnień w Zajączkowie Tczewskim zostały włączone w jeden system wodny. Jedna i druga wieża ciśnień zasilane były z tej samej kolejowej pompowni, zlokalizowanej obok Mostu Lisewskiego. Ujmowaną z Wisły wodę po oczyszczeniu na filtrach wtłaczano do trzech rurociągów, wpiętych w sieć wykorzystywaną jako rozprowadzającą (odbiorczą) i tłoczną (zasilającą).
    Na wyjściu z pompowni rurociągi tłoczne miały średnice 2 x 200 mm do wieży ciśnień w Tczewie i 1 x 300 mm do wieży ciśnień w Zajączkowie Tczewskim. Po przejściu przez sieć rozprowadzającą nominały rurociągów ulegały zmianie. Zasilanie
wieży ciśnień w Tczewie odbywało się z rurociągu kolejowego 1 x 300 mm i miejskiego 1 x 200 mm, natomiast wieży ciśnień w Zajączkowie Tczewskim z rurociągu kolejowego 1 x 200 mm.
    Dodatkowo wieża ciśnień w Zajączkowie Tczewskim okresowo zasilana była grawitacyjnie z tczewskiej wieży. Było to możliwe dzięki różnicy posadowienia zbiorników do gromadzenia wody we wieżach. Zbiornik wody we wieży ciśnień w Zajączkowie Tczewskim był o 7,8 m niżej położony od zbiornika wody we wieży ciśnień w Tczewie.
    Wydajność pompowni obliczono na 250 m³/h, z tego 150 m³/h dla wieży w Tczewie, a pozostałe 100 m³/h dla wieży ciśnień w Zajączkowie Tczewskim. 
    Zasilanie wieży ciśnień w Tczewie dodatkowo wodą z miejskich wodociągów stanowiło rezerwę na wypadek awarii kolejowej sieci wodociągowej.
    Instalacje rurowe tej wieży zawierały cztery piony wodne. Rurociąg o średnicy 200 mm z dopływem wody miejskiej, rurociąg o średnicy 250 mm, będący jednocześnie instalacją wody przelewowej i spustowej (zabrudzonej) skierowanej do kanalizacji sanitarnej w ul. Gdańskiej oraz dwa rurociągi tłoczno-rozprowadzające każdy o średnicy 300 mm.

Tab. 1. Dane techniczne wieży ciśnień w pobliżu obecnego osobowego dworca PKP w Tczewie.

    Wszystkie rurociągi były wykonane z rur żeliwnych kołnierzowych, uszczelnianych uszczelkami gumowymi. Parametry techniczne tej wieży ciśnień przedstawiono w tabeli 1.
    Automatyka sterowania instalacją wodną sprowadzała się do kontroli minimalnego i maksymalnego poziomu wody w zbiorniku. Do tego celu zastosowano pływaki współpracujące z pompami w pompowni wody oddalonej o 1500 m. Sygnał z tych pływaków również sterował instalacją świetlno-akustyczną w pompowni wody.
     Niezależnie od tego wieża ciśnień była wyposażona w wodowskaz, oświetlony w porze nocnej, umożliwiający obserwację poziomu wody w zbiorniku z terenu stacji kolejowej. Wg projektu rurociąg rozprowadzający wodę z wieży ciśnień powinien dostarczyć wodę do znajdujących się na stacji osobowej jednocześnie minimum 4 żurawi wodnych, każdy o wydajności 5 m³/min. Z tego względu zasilanie żurawi wodnych realizowane było systemem pierścieniowym, tj. z dwóch kierunków.
    Aktualnie od wielu lat wieża ciśnień jest wyłączona z eksploatacji i nie spełnia swej funkcji, do której została zaprojektowana. Obiekt przejął rolę stacji przekaźnikowej dla telefonii komórkowej. Współczesną fotografię tej wieży ciśnień przedstawiono na fot. 5.

* * *

    Historia tczewskich wież ciśnień dostarcza ciekawego materiału badawczego. Jej odkrywanie nie zostało jeszcze zakończone, a z sześciu tczewskich, kolejowych wież ciśnień obecnie w 2012 roku istnieją materialnie już tylko dwie.

Materiały źródłowe:
1. E. Rozenkranz , „Dzieje Tczewa”, Wyd. Miscellanea, Koszalin 1999 r.
2. R. Lidzbarski, „Sto lat Zakładu Wodociągów i Kanalizacji w Tczewie”, „BMP Ochrona Środowiska” Nr 2/2005.
3. Dokumenty archiwalne, Archiwum Urzędu Miasta w Tczewie.
4. A. Adler, „W parowozowni i na szlaku”, Wyd. Komunikacji i Łączności, Warszawa 1984.
5. Projekt na wykonanie instalacji rurociągów w wieży ciśnień na stacji Tczew wraz z podłączeniem do istniejącej sieci. DOKP Gdańsk 1953.

Autor: Ryszard Lidzbarski, Zakład Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Tczewie

Artykuł został opublikowany w magazynie "Ochrona Środowiska" nr 2/2012