We wszystkich skontrolowanych gminach wiejskich dostawa wody odbywała się bez opracowanych procedur pozwalających na optymalizację produkcji, czyli uzyskanie możliwie najniższych kosztów produkcji i dostaw wody przy zapewnieniu wymaganej jakości usług. Kosztami wynikającymi ze strat wody (3,5 mln m3) obciążani byli konsumenci.

Przedsiębiorstwa wodociągowe nie identyfikowały szczegółowo przyczyn strat wody i nie diagnozowały możliwości wdrożenia rozwiązań służących ograniczeniu tych strat. Procentowy wskaźnik strat wody dla 11 skontrolowanych przedsiębiorstw wahał się od 4,4  do blisko 50 proc. objętości wody wyprodukowanej. Tymczasem NIK zwraca uwagę na przykład dobrej praktyki: wdrożenie najprostszego sposobu ograniczania strat wody w sieci, tj. zamontowanie rejestratorów przepływu oraz prowadzenie regulacji ciśnienia, pozwoliło w jednym tylko przedsiębiorstwie na redukcję strat wody nawet o 15 m3/h (rocznie nawet o 131 tys. m3).  Koszt zakupu i montażu tych urządzeń wyniósł zaledwie 13,4 tys. zł.

W żadnym z przedsiębiorstw nie dokonywano też pisemnych ocen efektywności systemu dystrybucji dot. start wody. Jedno z przedsiębiorstw nie posiadało nawet podstawowych danych dotyczących wielkości produkcji wody, czy zużycia technologicznego.

Brak możliwości spełnienia kompletu (wszystkich) wymagań jakościowych wody dostarczanej mieszkańcom jest szczególnie istotnym problemem dla małych wodociągów (produkujących poniżej 1000 m3/dobę) zasilających głównie obszary wiejskie. W Polsce stanowią one 92 proc. wszystkich wodociągów realizujących zbiorowe zaopatrzenie w wodę, choć odsetek mieszkańców, których obsługują jest znacząco mniejszy. Przyczyną kłopotów z zapewnieniem i zachowaniem jakości wody są m.in. nieuregulowana gospodarka wodno-ściekowa oraz nieodpowiedni stan techniczny urządzeń wodociągowych, a także problemy finansowe gmin i przedsiębiorstw wodociągowo-kanalizacyjnych.

Okresowe problemy z zachowaniem odpowiednich parametrów wody (mikrobiologicznych lub fizyko-chemicznych) i dostarczaniem odbiorcom wody dostatecznej jakości miała zdecydowana większość (10 z 12) kontrolowanych przedsiębiorstw wodociągowych.

Waga stwierdzonych naruszeń lub przekroczeń norm dot. jakości wody była różna

W poważniejszych przypadkach zdarzało się, że stwierdzano występowanie bakterii grupy coli (w 7 na 12 przedsiębiorstw) lub przekraczanie parametrów w zakresie pierwiastków chemicznych: manganu (6 na 12 przedsiębiorstw), żelaza (4 na 12 przedsiębiorstw), a nawet ołowiu (2 na 12 przedsiębiorstw).

NIK zwraca uwagę, że pomimo stwierdzonych nieprawidłowości, dot. np. jakości dostarczanej wody lub dostarczania wody warunkowo przydatnej do spożycia (a więc towaru o jakości niezgodnej z umową), odbiorcy zobowiązani byli uiszczać pełną cenę. W ocenie NIK było to niezgodne z zasadami uczciwej i ekwiwalentnej wymiany, gdyż dostarczanie wody o pogorszonej jakości powinno skutkować m.in. obniżeniem jej ceny.

Wnioski NIK:

W celu usunięcia stwierdzonych w toku kontroli nieprawidłowości w wystąpieniach pokontrolnych, sformułowano łącznie 27 uwag oraz 157 wniosków pokontrolnych, m.in. o:

• wyeliminowanie z ogólnych warunków umów o zaopatrzenie w wodę postanowień wyłączających odpowiedzialność odszkodowawczą przedsiębiorstwa za przerwy w dostawie wody spowodowane awarią urządzeń wodociągowych;
• umieszczenie w umowach o zaopatrzenie w wodę, rzetelnej i pełnej informacji w zakresie praw i obowiązków stron dotyczących standardów i terminów rozpatrywania reklamacji i ustaleń zawartych w zezwoleniu na prowadzenie zbiorowego zaopatrzenie w wodę i odprowadzania ścieków, wymaganych art. 6 ust. 3 pkt 3 i 5 ustawy z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków ;
• stosowanie obniżek cen dla wody niespełniającej kryteriów jakościowych określonych w ww. ustawie;
• podjęcie, w porozumieniu z przedsiębiorstwem działań zapewniających dostawę wody w sposób ciągły o parametrach zdatności do spożycia;
• podejmowanie działań zmierzających do ograniczenia strat wody w sieci wodociągowej;
• przeprowadzanie okresowych kontroli stanu technicznego obiektów budowlanych infrastruktury wodociągowej zgodnie z Prawem budowlanym;
• wzmocnienie nadzoru wójta nad funkcjonowaniem przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjnego.

W kontroli sprawdzono 12 gmin wiejskich oraz 12 przedsiębiorstw wodociągowo-kanalizacyjnych działających w latach 2015-2017 (I kwartał) w formie samorządowych zakładów budżetowych lub spółek prawa handlowego, z obszaru województw: mazowieckiego, podkarpackiego, śląskiego i zachodniopomorskiego.