Czasy nowożytne
     W okresie nowożytnym, szczególnie od pierwszej połowy XVII w. aż do początków wieku XIX poważne zakłócenia w funkcjonowaniu Toruńskich Wodociągów powodowały prace ziemne podczas fortyfikacji miasta, a szczególnie podczas jego oblężeń. Niszczone były wówczas drewniane rury, a stosunki wodne na obszarze wokół Torunia uległy istotnemu zakłóceniu ze względu na wybudowanie szerokich fos oraz napełnianie tych fos wodą. Wodociągi były naprawiane i rozbudowywane. W tym czasie powstały opisy i plany, które pozwalają zorientować się w systemie Toruńskich Wodociągów. 
    Największa jest relacja rurmistrza Marcina Brosza pochodząca z drugiej połowy XVII wieku. Relacja składa się z trzech części, tzn.:
• Opisuje zbiorniki wody gruntowej zasilające miasto o nazwie np. olchowy, Samrat, Eyer, kamienna. Precyzyjnej lokalizacji nie udało się dokonać, jedna z informacji mówi o zbiorniku olchowym, który leżał na północny-zachód od miasta przy folwarku Salomona Haintzego/dzisiejsze Stare Bielany/rurociągi tworzyły wzajemnie powiązany system, woda pochodząca ze zbiornika olchowy była najwyższej jakości.
• Relacja o tzw. wodzie z Mokrego, pochodzącej z zanieczyszczonego rowu wykopanego na polach i łąkach. Woda ta nie była dobrej jakości i rurmistrz jej nie polecał oraz opisywał prace przy rurociągu z Mokrego prowadzone w XVII wieku.
• Relacja trzecia opisuje informację o wodzie, która pojawiła się w Gdańskiej Piwnicy w Ratuszu.

Fragment rury wodociągowej z Rynku Staromiejskiego z otwartą pokrywą oraz pozostałości uszczelnienia zamknięcia przewodu.

    Ciekawym elementem relacji Brosza jest zestawienie długości Toruńskich Wodociągów. Wszystkie rury miały najprawdopodobniej długość 16 686 łokci, czyli prawie 10 km. Niektóre odcinki rur były dwu- lub trzyrurowe. Dwururowy odcinek przebiegał z Mokrego do miasta, tj. do kościoła Św. Jerzego, równolegle z nim biegła rura prowadząca wodę ze zbiornika olchowego. Ten trzyrurowy odcinek prowadził przez bramę w wałach ziemnych koło kościoła Św. Wawrzyńca poprzez średniowieczną Bramę Chełmińską aż do miasta.
    W studni przy ulicy Chełmińskiej tuż przy Rynku rurociąg rozdzielał się. Inny rysunek pokazuje system wodociągowy w rejonie Bramy Starotoruńskiej. Ujęcie wody było z fosy, wg rysunków doprowadzenie wody nie do studzien, ale do poszczególnych domostw. Z ujęcia w fosie woda doprowadzana była również do gospodarstwa miejskiego.
    W 1868 roku zaprojektowanie wodociągu dla rozrastającego się Torunia powierzono radcy budowlanemu z Altenburga, Henochowi, mającemu już za sobą wykonany projekt wodociągu dla Królewca. Projekt zakładał dostarczanie wody do miasta z ujęć położonych za Górami Kozackimi i Dębową Górą. Z wykorzystaniem naturalnego ciśnienia, co miało dostarczyć dla dotarcia wody do najwyższych kondygnacji toruńskich budowli. Koncepcja ta została zakwestionowana przez toruńskich radców budowlanych. Kolejna propozycja opracowana w 1879 roku przez inż. Rehberga, także toruńskiego radcę budowlanego, zakładała wykorzystanie źródeł wody na Jakubskim Przedmieściu.
    Projekt opracowany przez firmę Aird w 1881 roku, na podstawie tej koncepcji, okazał się niezwykle kosztowny w realizacji. Wspomniane źródła zostały przejęte przez władze wojskowe do oczyszczania ścieków fortecznych, więc proponowany projekt przepadł. W 1884 roku inżynier Rehberg opracował nowy projekt oparty na przeprowadzonych przez siebie badaniach geologicznych. Przewidywał on budowę ujęcia wody na Mokrem, Bielanach lub Wrzosach. Projekt ten został oceniony pozytywnie przez kilku opiniodawców, którzy mieli wątpliwości, czy zasoby wody wskazane przez Rehberga wystarczą dla szybko rozwijającego się miasta. Dalsze prace poszukiwawcze, a także konieczność zawarcia porozumienia z władzami wojskowymi sprawiły, że sprawa przeciągnęła się do 1891 roku. Latem tego roku przeprowadzono dodatkowe obliczenia niwelacyjne i przystąpiono do prac nad projektem technicznym, który opracował inżynier Metzger. Część architektoniczną projektu opracował radca budowlany Schmidt. W październiku 1892 roku Rada Miejska zatwierdziła projekt, a na początku listopada tego roku powołała komisję budowlaną do budowy wodociągów i kanalizacji.
    Stację pomp zlokalizowano na Bielanach, na terenie starego cmentarza oraz na gruntach folwarku bielańskiego Prace rozpoczęte w 1892 roku zakończono ostatecznie w 1894 roku.

Wieża ciśnień „Stare Bielany” rok budowy 1893

    Po zakończeniu prac nad stacją wodociągów równocześnie rozbudowywano sieci kanalizacyjne na starówce i Bydgoskim Przedmieściu. Miejską oczyszczalnię ścieków zlokalizowano na najniższym punkcie miasta, tj. na ulicy Rybaki. Realizację prac budowlanych zajmowało się utworzone w listopadzie 1892 roku Biuro Budownictwa Podziemnego wydzielone z Miejskiego Urzędu Budowlanego. Od 1884 roku w strukturach władz miejskich działała Deputacja Wodociągowa, a w 1897 roku połączono ją w jeden organizm z Deputacją Gazowniczą. W 1893 roku utworzono Miejskie Zakłady Wodociągowe, dla których wydano szczegółowe zarządzenia policyjne, regulujące przyłączenia poszczególnych posesji do miejskiej sieci kanalizacyjnej i wodociągowej.
    W 1893 roku Toruń wzbogacił się o nową inwestycję. Była to stacja pomp zbudowana przy ulicy Św. Józefa oraz ujęcie wody nazwane „Barbarką” zlokalizowane w lasku, w północnej części miasta. Niebawem zaistniała konieczność budowy dodatkowego ujęcia wody. Zbudowano je także w północnej części miasta w pobliżu fortu Chodkiewicza. Ujęcie to nazwano „Fort Chodkiewicza”, było to ujęcie posiadające studnie kopane, z obudową ceglaną o głębokościach nieprzekraczających 15 m. Dobowa wydajność wynosiła wówczas 6500 m³/dobę.
    Ujęcie wody „Barbarka” i „Fort Chodkiewicza” stanowiły jednostki niezależne od siebie, które doprowadzały wodę systemem lewarowym do centralnej stacji pomp położonej przy ulicy Św. Józefa zwaną stacją pomp „Stare Bielany”. Na terenie stacji pomp wybudowano dwa niki podziemne o pojemności 400 m³ każdy oraz studnię zbiorczą stanowiącą czerpnię dla pomp. Wyposażenie stacji stanowiły ponadto dwie pompy tłokowe o napędzie parowym i wydajności 150 m³/godzinę oraz dwa kotły parowe o ciśnieniu 7 atmosfer. Dla utrzymania stałego ciśnienia wody wybudowano zbiornik wieżowy o pojemności 400 m³. Równocześnie ze stacją pomp zbudowano budynek mieszkalny dla czterech rodzin pracowników. W budynku tym mieściło się również laboratorium badania wody z obu ujęć. Woda z obu ujęć nie wymagała uzdatniania, ale była możliwość badań. Projektantem całego obiektu był inż. Heinrich Metzger.
    W XIX w. wraz ze wzrostem ludności i postępem technicznym przemianom uległ system Toruńskich Wodociągów. W 1826 roku zastąpiono rury drewniane żelaznymi. Problemem stawało się odprowadzanie rosnącej ilości ścieków. W 1854 roku skanalizowano poprzez budowę kanałów odpływowych pierwszy fragmentStarego Miasta.

Maszyna parowa podawała wodę do zbiornika 400 m3 w wieży ciśnień.

Dzielnice Mokre i Podgórze
    W latach 1900-1905 wybudowana została dla dzielnicy Mokre stacja pomp wraz ze studniami, zlokalizowana w rejonie ulicy Pod Dębową Górą.
    Stacja ta nie pracowała zbyt długo, gdyż okazało się, że czerpana tutaj woda była silnie zanieczyszczona bakteriologicznie.
    Cała inwestycja nie przyniosła oczekiwanego efektu, więc zdecydowano się na sprzedaż całego terenu wraz z budynkami wieży ciśnień.
    Magistrat miasta Torunia ogłosił konkurs na sprzedaż dawnej gazowni i zakładu wodociągów na Mokrem. Jak wiadomo, zakładów tych nie używano od czasu włączenia gminy Mokre w obręb naszego miasta, ponieważ zakłady mokrzańskie nie rentowałyby się przy równoczesnym używaniu zakładów toruńskich. A żeby pokryć powiększone zapotrzebowanie gazu i wody, rozszerzono zakłady miejskie przez urządzenie nowych zbiorników oraz instalację jednej nowej pompy pomocniczej na Bielanach. Pomimo suszy i z niej wynikających trudności, podołał zakład wodociągów powiększonemu zapotrzebowaniu wody. Z tego powodu zakład mokrzański jest niepotrzebny i miasto zdecydowało się go sprzedać (Słowo Pomorskie z dn. 1921_09_02).
    Kolejną inwestycją były studnie i połączona z nimi systemem lewarowym stacja pomp dla Podgórza. Wybudowano w 1904 roku stację dla Podgórza jako osobnej Gminy, włączenie jej do Torunia nastąpiło dopiero w 1934 roku. Wydajność studni wynosiła 1680 m3/dobę. Obiekt ten został zlokalizowany w sąsiedztwie gazowni, dzięki czemu pompy mogły być zasilane gazem świetlnym. Duża zawartość związków żelaza w czerpanej tutaj wodzie spowodowała konieczność wybudowania odżelaziaczy. Zastosowano odżelaziacze otwarte „Piefkiego” z filtrami pośpiesznymi. 
    Zbudowano stację o dwustopniowym pompowaniu, przy czym pierwszy stopień bazował na pompach pionowych, zaś drugi na pompach poziomych. Pompy drugiego stopnia tłoczyły wodę do zbiornika o pojemności 175 m³.

Ujęcie wody „Nowe Bielany”
    Rozwój Torunia, a tym samym wzrost zapotrzebowania na wodę, spowodował budowę kolejnego ujęcia wody.
    Nową inwestycję składającą się z ujęcia wody i stacji pomp, która powstała w 1916 roku w lesie na południowy zachód stacji „Stare Bielany”, dla odróżnienia nazwano „Nowe Bielany”. Ujęcie składało się z ośmiu studni wierconych głębokości około 12 m, a ich maksymalna wydajność wynosiła 2000 m3/dobę. Wyposażenie stanowiły dwie pompy wirowe, każda o wydajności 100 m3/godzinę.
    Podobnie jak w stacji „Stare Bielany” woda nie wymagała uzdatniania i była tłoczona bezpośrednio do miejskiej sieci wodociągowej. Po 1945 roku nastąpił dynamiczny rozwój miasta oraz wzrost liczby ludności, a tym samym konieczność modernizacji istniejących ujęć wody, a także poszukiwanie nowych źródeł zaopatrywania miasta w wodę. Zainstalowane przed 1945 rokiem urządzenia pompowe napędzane były parą („Stare Bielany”) i gazem („Podgórz”).

    Po 1945 roku przystąpiono do wymiany pomp tłokowych na pompy wirowe, napędzane silnikami elektrycznymi. Wprowadzenie indywidualnych napędów elektrycznych zupełnie wyeliminowało niebezpieczne dla obsługi wirujące pasy transmisyjne i pasy napędowe.
    Wprowadzenie tych innowacji nie spowodowało żadnych zmian w zewnętrznym wyglądzie stacji pomp. doprowadziło do zdemontowania pierwotnego wyposażenia
stacji.
    Poszukiwania nowych źródeł zaopatrywania w wodę oparto na badaniach przeprowadzonych w okresie międzywojennym, kiedy to m.in. planowano budowę ujęcia na Kępie Korzenieckiej w okolicach tzw. Portu Drzewnego oraz w rejonie rzeczki Zielonej na lewym brzegu Wisły. Dokładne analizy wykazały duże zanieczyszczenia występujących tam poziomów wodonośnych, w związku z tym zrezygnowano z realizacji tych planów. Duże koszty budowy urządzeń uzdatniających i przewodów dosyłowych były przyczyną zaniechania tego pomysłu. Na początku lat 50. ub. wieku powstała koncepcja budowy ujęcia we wsi Mała Nieszawka. Pierwsze wiercenia na tym terenie rozpoczęto w 1954 roku, a ujęcie to nazwano „Mała Nieszawka”. Podczas prac prowadzonych na tym terenie przyjęto odmienną od stosowanych dotychczas technologii, tzn. wodę ujmowano przy pomocy studni wierconych z filtrami żwirowymi, wyposażonymi w zatapialne pompy wirowe. Początkowo stosowane pompy (pionowe) z silnikiem elektrycznym umieszczonym w obudowie studni produkcji Warszawskiej Fabryki Pomp, później pompy głębinowe produkcji Pomorskiej Odlewni i Emalierni w Grudziądzu, dzisiaj Hydro-Vacuum S.A. Nowa technologia wyeliminowała konieczność budowy hali pomp typowej dla tego czasu ujęć.
    W 1962 roku zakończona została rozbudowa ujęcia wody dla Torunia znajdującego się w Małej Nieszawce. Zbudowanie ujęcia „Mała Nieszawka” pozwoliło na wycofanie z eksploatacji stacji pomp „Podgórz”, czego przyczyną było także stopniowe zmniejszanie się wydajności poszczególnych studni i brak strefy ochrony sanitarnej. Modernizacja działających dotychczas ujęć i budowa ujęcia „Mała Nieszawka” nie rozwiązały problemu zaopatrzenia Torunia w wodę. Zaistniała konieczność budowy dużego, nowoczesnego ujęcia wody. Budowę tego nowego ujęcia nazwano „Drwęca”. Budowa trwała kilka lat i ukończono ją w 1978 roku. Zastosowano klasyczną technologię uzdatniania wody pobieranej bezpośrednio z Drwęcy.

 Mapa ilustrująca projektowaną sieć kanalizacyjną w 1894 roku

    W latach 80. uruchomiono ujęcie wody zlokalizowane na terenie osiedla domków jednorodzinnych w Czerniewicach. Studnie ujęcia „Czerniewice” mają wydajność
40 m³/h. W ramach tego ujęcia zbudowano hydrofornię. Aktualnie dla Torunia pracują następujące ujęcia: powierzchniowe na Drwęcy, infiltracyjne w Jedwabnie, gruntowe w Małej Nieszawce, gruntowe na Wrzosach II, gruntowe w Czerniewicach. 
    Oczyszczanie ścieków odbywa się na Centralnej Oczyszczalni Ścieków, której lokalizację przewidziano już przed 1945 rokiem z powodu najniżej położonego terenu, gdzie ścieki spływają grawitacyjnie z całego miasta i okolicznych miejscowości.

Literatura:
1. Drewniane wodociągi Torunia – Robert Kola, Leszek Kotlewski, 2003 rok.
2. Kalendarium dziejów miasta Torunia wg opracowania Janusza Palczewskiego przy współpracy Henryki Dukaczewskiej-Moraczewskiej i Mirosława Golona z roku 1997.
3. Toruń dawny i dzisiaj pod redakcją Mariana Biskupa, 1983 rok.

Autor: Jan Juśko, Toruńskie Wodociągi

Artykuł został opublikowany w magazynie "Ochrona Środowiska" nr 5/2011