Jak wynika z zachowanych do dziś dokumentów, prawo budowy systemu sztucznych kanałów wodnych otrzymał Kraków już w XIII wieku, co potwierdza dokument z roku 1286, poświadczający przywilej sprowadzaniawody z Rudawy w Mydlnikach do klasztoru oo. Dominikanów. W niecałe sto lat później na terenie miasta funkcjonowała już rozległa sieć wodociągowa, której utrzymaniem zajmował się specjalny rzemieślnik zwany rurmistrzem.

Przełom za Dietla
    Wraz z rozwojem Krakowa wodociąg nieustannie rozbudowywano i unowocześniano. Przełomowym dla sprawy wodociągu stało się objęcie urzędu prezydenta miasta przez Józefa Dietla, który uznał, że budowa wodociągu jest sprawą niezbędną. W 1866 r., w jednym ze swych przemówień stwierdził, że ,,(...) dla zdrowia i wygody mieszkańców koniecznym jest doprowadzenie do Krakowa obfitej wody źródlanej lub rzecznej (...).’’
    Realizacja tego zamierzenia była trudna, ostatecznie jednak, po ponad trzydziestu latach starań i zabiegów, 14 lutego 1901 roku rozpoczął pracę pierwszy nowoczesny wodociąg – jedno z największych i najkosztowniejszych przedsięwzięć, jakie Kraków wówczas podejmował. Zakład Wodociągowy w Bielanach czerpał wodę podziemną ze złóż w rejonie Bielan i Przegorzał. W momencie uruchomienia obszar zasilany przez wodociągi wynosił 8,33 km^₂, a zamieszkiwany był przez około 90 200 osób. Ówczesnym wodociągiem zarządzało początkowo miejskie Biuro Wodociągowe, a następnie Zarząd Wodociągu, jako organ wykonawczy Rady Miejskiej, na czele którego stał wiceprezydent miasta.
    W 1928 r. utworzono Zakład Wodociągowy stoł. król. miasta Krakowa, do którego w 1935 r. przyłączono oddział kanalizacji, tworzący tym samym przedsiębiorstwo pod nazwą Miejskie Wodociągi i Kanalizacja. Zadaniem przedsiębiorstwa była produkcja, magazynowanie i dostarczanie wody do miejsc jej zużycia dla zaspokojenia potrzeb ludności w gospodarstwie domowym, przemyśle itp., jak również potrzeb publicznych miasta oraz usuwanie nieczystości i wód opadowych zgodnie z obowiązującymi prawami. Miejskie Wodociągi i Kanalizacja były zakładem użyteczności publicznej nieposiadającym odrębnej osobowości prawnej, ale dysponującym osobnym budżetem. Nadzór nad całokształtem działalności sprawowała gmina stoł. król. miasta Krakowa, a członków dyrekcji zakładu powoływał i odwoływał prezydent miasta.

Koniec wody z Wisły
    Powojenne zmiany ustrojowe w Polsce i nacjonalizacja przemysłu spowodowały, że w 1951 r. Miejskie Wodociągi i Kanalizacja zostały przekształcone w przedsiębiorstwo państwowe pod nazwą Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Krakowie. Zwierzchni nadzór nad nim sprawował minister gospodarki komunalnej, natomiast bezpośredni – Miejska Rada Narodowa w Krakowie za pośrednictwem swych organów, których wytyczne były dla przedsiębiorstwa wiążące. MPWiK rozliczało się z państwem poprzez budżet terenowy.
    Przez kolejne dziesięciolecia rozwój wodociągów przebiegał równolegle z rozwojem Krakowa. Budowa Nowej Huty i stale rosnące zapotrzebowanie na wodę spowodowało sukcesywną rozbudowę sieci wodociągowej. W 1955 roku uruchomiono ujęcie i zakład Rudawa, w 1960 roku oddano do eksploatacji Zakład Uzdatniania Wody Dłubnia dla Nowej Huty, a w 1974 roku uruchomiono ZUW Raba I. Napełnienie w 1987 r. zbiornika na Rabie w Dobczycach oraz uruchomienie systemu uzdatniania wody Raba II umożliwiło całkowite zaniechanie poboru wody z coraz brudniejszej Wisły.
    Sieć kanalizacyjna budowana była od końca XIX wieku, ale dopiero w 1976 roku otwarto pierwszą oczyszczalnię ścieków Płaszów, a w 1999 roku Kujawy.
    W 1976 roku MPWiK w Krakowie przejęło zadania i majątek Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej w Skawinie i Wieliczce, a także Rejonowego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Krzeszowicach, Myślenicach i Proszowicach. Jednak kolejne zmiany ustrojowe odwróciły ten proces i w latach 1990-1993 wojewoda krakowski przekazał nieodpłatnie na własność poszczególnym gminom nieruchomości, które będąc składową majątku MPWiK w Krakowie znajdowały się na terenie tych gmin.
    W 1994 roku MPWiK w Krakowie zostało przekształcone w jednoosobową spółkę pod nazwą „Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Spółka Akcyjna”. Założycielem spółki była gmina Kraków, kontrolująca w pełni przedsiębiorstwo z racji posiadania 100% jego udziałów. Od 1996 r. wchodzi ono w skład podatkowej grupy kapitałowej, w której spółką dominującą jest Krakowski Holding Komunalny S.A. Do KHK S.A. należą także MPK S.A. i MPEC S.A.

MPWiK dziś
    MPWiK S.A. to: 4 zakłady uzdatniania wody (ZUW Bielany, ZUW Rudawa, ZUW Dłubnia i ZUW Raba), 2 oczyszczalnie centralne (OŚ Kujawy i OŚ Płaszów), 5 oczyszczalni lokalnych i ponad 3500 km sieci wodociągowych i kanalizacyjnych zapewniających nieprzerwaną dostawę wody i odprowadzanie ścieków.
    Spółka działa na terenie gminy miejskiej Kraków, dodatkowo dostarcza wodę do jedenastu gmin ościennych, a odbiera i oczyszcza ścieki dostarczane siecią kanalizacyjną z czterech gmin ościennych. Ta rozległa sieć rurociągów jest stale rozbudowywana poprzez realizację dużych programów inwestycyjnych.
    W latach 2004-2006 prowadzona była budowa sieci wodociągowej w ramach programu „Woda dla wszystkich”. Dzięki znacznie uproszczonym procedurom oraz środkom finansowym Wodociągów Krakowskich udało się zrealizować prawie 300 zadań inwestycyjnych o łącznej długości 80 km sieci. Taki zakres prac umożliwił niemal 100% pokrycie terenu gminy miejskiej Kraków infrastrukturą wodociągową. Wieloletnia strategia inwestycyjna MPWiK S.A. przewiduje budowę dalszych ponad 130 kilometrów sieci wodociągowych w najbliższych latach.
    Rozbudowie podlega także sieć kanałowa: do 2018 roku planowane jest wybudowanie blisko 350 kilometrów sieci kanalizacyjnej. Dzięki temu Kraków osiągnie nasycenie na poziomie 99% zapotrzebowania.

Wielka oczyszczalnia
    Dzięki wybudowaniu oczyszczalni Płaszów II – zakładu mogącego oczyścić ponad 650 000 m3 ścieków na dobę – Kraków stał się jednym z pierwszych dużych polskich miast, które mogło poszczycić się skutecznym oczyszczaniem 100% ścieków komunalnych.Dzięki pomocy UE zrekultywowano ponadto 18 ha lagun osadowych, które, jako tereny zielone, stają się przyjazne otoczeniu, przestając być „bombą ekologiczną”, umiejscowioną zaledwie kilka kilometrów od Rynku Głównego. II etap projektu płaszowskiego to wybudowanie ponad 6 kilometrów wielkiego kolektora ściekowego, pozwalającego połączyć dwa odrębne systemy kanalizacyjne Krakowa i Nowej Huty. Płaszów to także skuteczne rozwiązanie kwestii osadów ściekowych, które dzięki zastosowaniu najnowocześniejszych technologii będą utylizowane, a nie składowane, co znacznie zmniejszy ich negatywny wpływ na otoczenie. Cały opisany projekt to ponad 350 000 000 zł, z czego 65% pochodziło z UE. Oczyszczalnia Ścieków Płaszów II w Krakowie to nie jedyny projekt współfinansowany z funduszy europejskich, a realizowany przez Wodociągi Krakowskie. W 2010 roku spółka zakończyła projekt „Gospodarka wodno-ściekowa miasta Krakowa etap I”, który za kwotę około 150 000 000 zł pozwolił na przeprowadzenie renowacji blisko 60 kilometrów sieci kanalizacyjnej oraz umożliwił rozpoczęcie doprowadzania systemu kanalizacji sanitarnej do wschodnich obszarów Krakowa. Rozrastająca się aglomeracja krakowska wymaga systematycznej rozbudowy i modernizacji sieci wodociągowej i kanalizacyjnej, dlatego MPWiK S.A. rozszerza zasięg swej działalności poprzez budowę nowych odcinków infrastruktury. Przedsiębiorstwo szczyci się tym, że dzięki racjonalnej polityce finansowej, a także budowaniu rzetelnych planów inwestycyjnych, możliwy jest nie tylko rozwój Wodociągów Krakowskich i miasta Krakowa, ale także utrzymanie taryfy wodno-ściekowej na jednym z najniższych poziomów w Polsce.

Opracowanie: redakcja na podstawie materiałów Wodociągów Krakowskich. Fot.: archiwum MPWiK SA w Krakowie

Artykuł został opublikowany w magazynie "Ochrona Środowiska" nr 3-4/2012